Κινηματογραφικές τεχνικές στη λογοτεχνία ή Έβλεπε ο Ομηρος σινεμά;

Eρώτημα 1ο: Υπήρχε λογοτεχνία πριν από το σινεμά;

Ακούγεται παράλογο, ε; Από τον εικοστό αιώνα και μετά, άλλαξε η πεζογραφία. Αλλαξε γιατί γνώρισε το σινεμά. Ποτέ μια πόρτα δεν θα κλείνει πια το ίδιο σ’ ένα μυθιστόρημα. Σκεφτείτε τα βιβλία του 19ου αιώνα: Μακρές περιγραφές, αργόσυρτα τοπία. Μετά, γεννήθηκε το αφηγηματικό μοντάζ. Ζαπάρισμα στις σκηνές, παντοκρατορία της πλοκής, νευρικές ατάκες. Ο φακός αφηγείται. Ακόμα κι όταν ζουμάρει ή καθυστερεί, αυτό δεν διαρκεί ατελείωτες σελίδες. Ποτέ ξανά δεν θα αφιερωθεί ένα ολόκληρο κεφάλαιο για την περιγραφή όλων των αγαλμάτων στο κέλυφος μιας εκκλησίας, όπως έκανε ο Βίκτορ Ουγκό στην Παναγία των Παρισίων.

Μετά τον κινηματογράφο, ο αναγνώστης και ο συγγραφέας έχουν εκπαιδευτεί: Προσλαμβάνουν την πραγματική πραγματικότητα υιοθετώντας την κινηματογραφική οπτική. Ο συγγραφέας, κυρίως εκείνος που γράφει μυθιστόρημα, έχει να μάθει πολλά από την κίνηση του κινηματογραφικού φακού, το λιμάρισμα και τη λιποαναρρόφηση του κινηματογραφικού λόγου, τις μικρές σιωπές, την οικονομία της κινηματογραφικής αφήγησης.

Ερώτημα 2ο: Eβλεπε ο Ομηρος σινεμά;

Eβλεπε. Και πολύ μάλιστα. Το ομηρικό έπος περιέχει «κινηματογραφικές σκηνές»: Θυμηθείτε τις σπλάτερ σκηνές μάχης στη ραψωδία Ε΄, την κίνηση του αφηγηματικού φακού στη ραψωδία Ζ΄, το αφηγηματικό μοντάζ του ιλιαδικού έπους κ. λπ. Φαίνεται πως η μήτρα της αφήγησης περιέχει το κινηματογραφικό στοιχείο. Αυτό που πολύ αργότερα μάθαμε να ονομάζουμε «κινηματογραφική τεχνική στην αφήγηση» εντοπίζεται στο πρώτο ευρωπαϊκό λογοτεχνικό κείμενο, την Ιλιάδα. Εκ των υστέρων, ο κινηματογράφος μάς έμαθε να αναγνωρίζουμε τις κινηματογραφικές τεχνικές στη λογοτεχνία, με τον ίδιο τρόπο που ο Turner μας έμαθε να βλέπουμε τη λονδρέζικη ομίχλη: Μια ομίχλη που υπήρχε, φυσικά, πριν να τη ζωγραφίσουν σε πίνακα. Μόλις όμως ο Turner την αποτύπωσε με τα λάδια του, τότε την είδαμε για πρώτη φορά. Ετσι κι εμείς, μάθαμε να αναγνωρίζουμε αυτό που συμβατικά ονομάσαμε «κινηματογραφικές τεχνικές στην αφήγηση», μετά την παντοκρατορία του σινεμά. Και τις αναγνωρίσαμε αναδρομικά, σε παλαιότερα ή ακόμα και σε αρχαία κείμενα. Κάτι τελευταίο, προσωπικό. Πηγαίνω σινεμά. Φανατικά και ιδιοτελώς. Είναι μέρος της συγγραφικής δουλειάς: Κινηματογραφική κατασκοπεία. Υπάρχουν σκηνές στα βιβλία μου που δεν θα μπορούσα να τις γράψω, αν δεν είχα ξοδέψει ατελείωτες (εργατο) ώρες στη μεγάλη οθόνη. Κι αν με ρωτήσετε τι κοινό έχει ένας συγγραφέας με ένα σκηνοθέτη, το πρώτο που θα σκεφτώ είναι πως και οι δύο είμαστε χειρώνακτες. Κοινώς, μαστόρια.

Της Σοφιας Νικολαϊδου