Ο Στρατής Δούκας, δευτερότοκος γιος του Κωνσταντή και της Αιμιλίας Δούκα, το γένος Χατζηαποστόλη, γεννήθηκε στις 6 Μαίου 1895 στα Μοσχονήσια του Αδραμυτινού κόλπου, όπου και έβγαλε το σχολαρχείο. Τέλειωσε το γυμνάσιο του Αϊβαλί, φίλος και συμμαθητής με τον Φώτη Κόντογλου. Το 1912 γράφτηκε στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών και συγκατοίκησε με τον Κόντογλου.
Με την κήρυξη του Α' παγκόσμιου πολέμου διέκοψε τις σπουδές του και επισκέφτηκε το Άγιο Όρος. Ένα χρόνο αργότερα με τον συγγραφέα και ζωγράφο Αντώνη Πρωτοπάτση και άλλους φίλους του ασχολήθηκε με λαογραφικές μελέτες στη Μυτιλήνη. Το 1916 κατατάχτηκε εθελοντής στην Εθνική Άμυνα και υπηρέτησε ως στρατιώτης και αξιωματικός στο μακεδονικό και στο μικρασιατικό μέτωπο, όπου τραυματίστηκε.
Το 1923, μόλις απολύθηκε, ενδιαφέρθηκε ζωηρά για την μεταφύτευση στην Ελλάδα των ανατολίτικων βιοτεχνιών (της αγγειοπλαστικής της Κιουτάχειας και της ταπητουργίας) και οργάνωσε στο Λύκειο Ελληνίδων της Αθήνας έκθεση των προϊόντων τους μαζί με ζωγραφικά έργα του Κόντογλου και του Παπαλουκά. Το Νοέμβριο του ίδιου χρόνου ταξίδεψε με το ζωγράφο Σπύρο Παπαλουκά στο Άγιο Όρος, μελετώντας την αρχιτεκτονική, τα ζωγραφικά έργα και τα εικονογραφημένα χειρόγραφα των μοναστηριών. Το Δεκέμβριο του 1924, οι δύο καλλιτέχνες οργάνωσαν στη Θεσσαλονίκη ζωγραφική έκθεση των έργων του Παπαλουκά.
Αμέσως μετά ο Δούκας έφυγε για τη Μυτιλήνη, ίδρυσε εκεί με τον Στρατή Μυριβήλη το «Σύλλογο Μουσικών Τεχνών» και επέστρεψε στην Αθήνα για να συγκροτήσει μια εταιρεία «Διακοσμητικής τέχνης» με τον Κόντογλου και τον Παπαλουκά. Επίσης αναμίχθηκε στην έκδοση του περιοδικού του Κόντογλου “Φιλική Εταιρεία” και τα τελευταία τεύχη τα επιμελήθηκε μόνος του. Το 1925-1927 προσλήφθηκε ως καλλιτεχνικός διευθυντής στην «Αγγειοπλαστική της Κιουτάχειας» και παράλληλα δημοσίευσε συνεργασίες στις εφημερίδες της Θεσσαλονίκης «Εφημερίς των Βαλκανίων» και «Μακεδονία» και στον «Ελεύθερο λόγο» της Μυτιλήνης.
Ύστερα από σοβαρό κλονισμό της υγείας του κατέφυγε κοντά στους δικούς του στη Θεσσαλονίκη και άρχισε να καταγίνεται με τη ζωγραφική. Τον ίδιο χρόνο, μόλις έγινε καλά, περιόδευσε στην ύπαιθρο της Μακεδονίας και συνέχισε τη συνεργασία του με το περιοδικό “Φραγγέλιο”. Καρποί αυτής της περιοδείας του, και μιας δεύτερης που επακολούθησε, ήταν το αφήγημα “Η ιστορία ενός αιχμαλώτου”, η δημοσιογραφική έρευνα “Ορεινή Ελλάδα”, που δημοσιεύτηκε σε 9 συνέχειες στην εφημερίδα «Πρωία» (3-11.3.1929) με τον τίτλο του εκδότη “Ληστρική κοινωνία”, διάφορα ζωγραφικά έργα, ημερολόγια και σημειωματάρια. Το 1930 έκανε έκθεση ζωγραφικής στο Λύκειο Ελληνίδων της Αθήνας. Ταυτόχρονα δημοσίευσε μικρά λυρικά κείμενα στο περιοδικό “Κύκλος” και δημοσιογράφησε στις αθηναϊκές εφημερίδες «Πρωία», «Πολιτεία» και «Νέος Κόσμος». Το 1931 επιμελήθηκε τη μεταθανάτια έκδοση του Νίκου Βέλμου “Παλιά Αθήνα”, άρχισε να μελετάει τη ζωή και το έργο του γλύπτη Γιαννούλη Χαλεπά και γνωρίστηκε με τον Νίκο Γαβριήλ Πεντζίκη — στην έκθεση του Γ. Στέρη στη Θεσσαλονίκη— με τον οποίο κράτησε πυκνή αλληλογραφία ως το 1937. Το 1934 υπήρξε από τα ιδρυτικά μέλη της «Εταιρείας ελλήνων λογοτεχνών».
Το 1935-1937 εξέδωσε μαζί με τον Πικιώνη, τον Παπαλουκά, τον Χατζη-κυριάκο-Γκίκα και τον Καραντιό το πρωτοποριακό περιοδικό “Το τρίτο μάτι”. Το 1937-1939 τοποθετήθηκε γραμματέας της τουριστικής επιτροπής στη Θεσσαλονίκη και το 1939-1940 συνεργάστηκε με το περιοδικό “Νεολαία”. Το 1940-1941 υπηρέτησε ως αξιωματικός στον ελληνοϊταλικό πόλεμο.
Μετά την επιστροφή του στην Αθήνα παντρεύτηκε, το 1942, την Δήμητρα Δούκα, που κι αυτή εξελίχτηκε, με την προτροπή του, σε συγγραφέα. Κατά τη γερμανική κατοχή εντάχθηκε στο ΕΑΜ και στο ΚΚΕ· επίσης πιάστηκε και κακοποιήθηκε από τους Γερμανούς. Την ίδια εποχή έκρυψε στο σπίτι του μια εβραϊκή οικογένεια από τη Θεσσαλονίκη.
Το 1946 υπηρέτησε στα κινητά ιατρεία του Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού, και από το 1948 συνεργάστηκε με το περιοδικό Ελεύθερα Γράμματα, του οποίου ανέλαβε το 1949-1950 και τη διεύθυνση και, παράλληλα, με τα περιοδικά “Ο αιώνας μας”, “Ποιητική Τέχνη” και “Ζυγός”. Το 1949-1953 υπήρξε σύμβουλος και το 1953-1960 γενικός γραμματέας στην Εταιρεία Ελλήνων Λογοτεχνών.
To 1962 πήγε στη Μόσχα για εγχείρηση προστάτη, που τελικά δεν πραγματοποιήθηκε. Από τότε ζούσε κατάκοιτος στο σπίτι του. Κατά τη δεύτερη περίοδο του περιοδικού Διαγώνιος (1965-1969) έγινε τακτικός συνεργάτης της και ολοκλήρωσε δύο λογοτεχνικά έργα του που ήταν αρχινισμένα από καιρό (Οδοιπόροςκαι Ενώτια), καθώς και τον κύκλο των κειμένων του για τον Χαλεπά.
Κατά την περίοδο της στρατιωτικής δικτατορίας ο Δούκας ταλαιπωρήθηκε και πάλι ως αριστερός. Μετά το 1970 ξανατύπωσε όλα σχεδόν τα βιβλία του (τα πιο πολλά από τις εκδόσεις «Κέδρος») και παρουσίασε και νέα. Τα τελευταία χρόνια της ζωής του τα πέρασε σε διάφορα γηροκομεία.
Το 1983, λίγο πριν από το θάνατο του, ο δήμος Ζωγράφου δημιούργησε ένα μικρό μουσείο Στρατή Δούκα στο Πνευματικό του Κέντρο και ανακηρύχθηκε, σε τελετή που έγινε σε οίκο ευγηρίας του Νέου Ψυχικού, επίτιμος πρόεδρος της Εταιρείας Ελλήνων Λογοτεχνών, επίτιμο μέλος του Pen Ελλάδος και επίτιμος δημότης Ζωγράφου. Πέθανε στις 26.11.1983.
Βέβαια μια τέτοια σεμνή και ενάρετη ζωή, μακριά από κάθε είδους δημοσιότητα και φιλολογικά αλισβερίσια ήταν επόμενο —παρά το πλήθος των αναγνωστών του έργου του με τις αλλεπάλληλες εκδόσεις της “Ιστορίας ενός αιχμαλώτου” προπάντων— να ενοχλήσει το φιλολογικό κατεστημένο μας. Έτσι στην τελευταία και μόνο έκδοση της Ιστορίας της νεοελληνικής λογοτεχνίας του Λίνου Πολίτη αναφέρεται παρεμπιπτόντως η Ιστορία ενός αιχμαλώτου ενώ από την αντίστοιχη ιστορία του Κ. Θ. Δημαρά το όνομα του Στρατή Δούκα απουσιάζει.
Τάσος Κόρφης
(Κείμενο και φωτογραφίες από το βιβλίο “Η Μεσοπολεμική πεζογραφία Τόμος Γ’" Εκδ. Σοκόλη" – Από τη Συλλογή της Βιβλιοθήκης Λιβαδειάς)
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου