Αναλύοντας τη γραφή των μεγάλων ποιητών
Ο τίτλος του βιβλίου, «Η κυβέρνηση της γλώσσας», φαίνεται να υπαινίσσεται πως το αρχαίο ερώτημα για τα δικαιώματα και το καθεστώς του ίδιου του ποιητικού λόγου παραμένει και σήμερα αποφασιστικής σημασίας. Πρέπει να κυβερνιέται η γλώσσα ή μήπως πρέπει να είναι αυτή η ίδια που κυβερνά;
Το βιβλίο θα κυκλοφορήσει, σε μετάφραση Ερωτόκριτου Μωραΐτη, σε λίγες ημέρες στη σειρά «Οζυμανδίας» των εκδόσεων Πατάκης.
«Η κυβέρνηση της γλώσσας»
Οταν σκέφτηκα να βάλω την «Κυβέρνηση της γλώσσας» ως τίτλο αυτών των δοκιμίων, εκείνο το οποίο γυρνούσε στο μυαλό μου ήταν ένα είδος ποίησης που αυτοδικαιώνεται από τις ίδιες της τις δυνάμεις. Σε ετούτη την απονομή δικαιοσύνης, η γλώσσα –το προσωπικό δώρο του ποιητή για έκφραση, όπως και τα ίδια της τα κοινά κοιτάσματα– παίρνει το δικαίωμα να κυβερνά. Η ποιητική τέχνη έχει στο ενεργητικό της να ασκεί μια εξουσία όλη δικιά της. Εμείς υποκείμεθα στην ισχύ της νομοθεσίας της κατορθωμένης μορφής, ακόμη κι αν αυτή η μορφή έχει πραγματοποιηθεί, δίχως καμία ηθική άσκηση του νου, αλλά από αυτοελεγχόμενες διαδικασίες που ονομάζουμε έμπνευση, ιδιαίτερα όταν σκεφτούμε την έμπνευση με τους όρους που μας θέτει η Πολωνέζα ποιήτρια Αννα Σφιρ, η οποία αναφέρεται σ’ αυτήν ως «ψυχοσωματικό φαινόμενο» και συνεχίζει:
«Αυτός είναι, νομίζω, ο μόνος βιολογικός, φυσικός τρόπος να γεννηθεί ένα ποίημα, δίνοντάς του κάτι από το βιολογικό του δικαίωμα να υπάρχει. Ο ποιητής τότε γίνεται μια κεραία που πιάνει τις φωνές του κόσμου, ένα μέσο που εκφράζει το δικό του υποσυνείδητο όπως και το υποσυνείδητο του κόσμου. Για μια στιγμή αποκτά έναν πλούτο που συνήθως τον στερείται και τον χάνει μόλις η στιγμή περάσει».
Η ειδική θέση που κατέχει η ποίηση ανάμεσα στις τέχνες του λόγου πηγάζει από την ετοιμότητα του ακροατηρίου να της αποδώσει μια παρόμοια αποτελεσματικότητα και εφευρηματικότητα. Ο ποιητής θεωρείται ένας άνθρωπος που έχει τη δύναμη να ανοίγει απρόσμενους και αλογόκριτους διαύλους επικοινωνίας ανάμεσα στη φύση μας και στη φύση της πραγματικότητας στην οποία κατοικούμε.
Ελληνική ιδέα
Η αρχαιότερη μαρτυρία αυτής της στάσης βρίσκεται στην ελληνική ιδέα πως όταν ο λυρικός ποιητής μιλά, «είναι ο θεός που μιλά διαμέσου αυτού». Η ίδια στάση συνεχίζεται στον εικοστό αιώνα. Ο νους μας πηγαίνει στον Ρίλκε, στα δικά του Σονέτα στον Ορφέα, και για τα αγγλικά θα παραπέμψουμε στην οικεία περίπτωση που συναντάμε στο δοκίμιο του Ρ. Φροστ «The Figure a Poem Makes» (Το σχέδιο που κάνει το ποίημα). Για τον Φροστ κάθε παρέμβαση του γνωστικού μέρους της διανοίας στις καθαρές, ανιδιοτελείς έννοιες της μορφοποιητικής φαντασίας αποτελεί υπονόμευση της ποιητικής ιδέας, μια προσβολή στις νομοθετικές και εκτελεστικές δυνάμεις της ίδιας της έκφρασης. «Διάβασέ το εκατό φορές» λέει για το αληθινό ποίημα «ποτέ δεν θα χάσει την αίσθηση του νοήματος που ξεδιπλώθηκε στιγμιαία στην ανάπτυξή του». «Αρχίζει με την απόλαυση, γέρνει προς την παρόρμηση και καταλήγει σε μια αποσαφήνιση της ζωής – όχι αναγκαστικά μια αναπότρεπτη, ακατανίκητη έκλαμψη, όπως αυτή στην οποία θεμελιώνονται τα δόγματα και οι θρησκείες, αλλά απλώς μια στιγμή που αντιστρατεύεται τη σύγχυση».
Σ’ αυτό το σχέδιο που φτιάχνει το ποίημα είμαστε σε θέση να δούμε ένα παράδειγμα της ελεύθερης δράσης η οποία βαίνει σε ικανοποιητικά πραγματοποιημένους σκοπούς. Βλέπουμε το μονοπάτι που ξετυλίγεται προς την κατάσταση εκείνη για την οποία ο Γέιτς λέει: «Ο κόπος ή ο χορός ανθίζουν εκεί/ όπου το σώμα δε μαστιγώνεται να ευχαριστήσει την ψυχή». Κι όπως ακριβώς το ποίημα στη διαδικασία της γέννησής του μαρτυρεί τη σύμφυση ανάμεσα στην παρόρμηση και στη σωστή πράξη, έτσι και στην κατάσταση της ηρεμίας του μας δίνει μια πρόγευση απ’ όλες εκείνες τις επιθυμητές αρμονίες που δεν έχουν πραγματικά επιτευχθεί. Μ’ αυτό τον τρόπο, στην τάξη που δημιουργεί η τέχνη, συντελείται η τελείωση που μιμείται μια πιθανή τάξη πέρα από τον εαυτό της. Ομως η σχέση της με μια περαιτέρω τάξη συντελείται με τον δεσμό της υπόσχεσης και όχι της αναγκαιότητας. Η τέχνη δεν είναι αντανάκλαση ενός προδιαγεγραμμένου παραδείσιου συστήματος, αλλά η πρόβα του σε γήινους όρους. Η τέχνη δεν ιχνογραφεί το δοσμένο χάρτη μιας καλύτερης, υπερβατικής πραγματικότητας, αλλά αυτοσχεδιάζει ένα εμπνευσμένο σκίτσο της.
Η Αρκαδία, αφετηρία και τελευταίος σταθμός
Ο Seamus Heaney, γεννήθηκε το 1939 σε μια οικογένεια αγροτών, στην επαρχία Μόσμπον, στην κομητεία του Ντέρι. Σπούδασε (και αργότερα δίδαξε) στο Πανεπιστήμιο Queen’s, στο Μπέλφαστ. Το 1972 αποφάσισε να εγκατασταθεί στη Δημοκρατία της Ιρλανδίας και σήμερα μοιράζει τον χρόνο του ανάμεσα στo Δουβλίνο και τη Βοστόνη, όπου διδάσκει Λογοτεχνία στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ. Διετέλεσε Καθηγητής Ποίησης στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, από το 1989 ώς το 1994, ενώ το 1995 του απoνεμήθηκε το Νομπέλ Λογοτεχνίας· η είδηση τον βρήκε στην Πελοπόννησο, μια Αρκαδία στην οποία, όπως λέει ο ίδιος, επιστρέφουν τόσο αυτός όσο και τα ποιήματά του.
Αυτό που διαπερνά όλο το έργο του είναι το βαθύ ενδιαφέρον του για την αιματηρή και πολυτάραχη ιστορία του τόπου του, καθώς και η αγωνία του να μιλήσει για αυτήν αλλά και για τη «διχασμένη» του ταυτότητα, με λόγο νηφάλιο και ανεπιτήδευτο, που να μην ενδίδει στα κελεύσματα ενός φτηνού και ρηχού πατριωτισμού. Το 1998 κυκλοφόρησε η συγκεντρωτική έκδοση των ποιημάτων του (Opened Ground: Poems 1966-1996) και ένα χρόνο αργότερα η αριστοτεχνική μετάφρασή του του μεσαιωνικού αγγλικού έπους, Beowulf. Έχει μεταφράσει την Αντιγόνη του Σοφοκλή, η οποία και ανέβηκε στο Abbey Theatre του Δουβλίνου το 2004. Εκτός από την «Κυβέρνηση της γλώσσας», ο Heaney έχει εκδόσει άλλους δύο τόμους με δοκίμιά του, που τιτλοφορούνται: Preoccupations: Selected Prose 1968-1978 και The Redress of Poetry.
[via]
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου